బారిష్టర్ శ్రీకిషన్ భాగ్యనగరం లో ప్రముఖవ్యక్తి

చతుర్భుజ్ శ్రీకిషన్ (సా.శ.1884-1962) గారు, హైదరాబాదు హైకోర్టు యొక్క గౌరవనీయ న్యాయమూర్తి అయిన రాయ్ సి.బల్ముకుంద్ కుమారుడు. రాయ్ బల్ముకుంద్ హైదరాబాద్కు చెందిన స్వాతంత్ర్య సమరయోధుడు రాజా మహిపత్ రామ్ ముని మనుమడు.

నేపథ్యం మరియు ప్రారంభ వీక్షణలు

రాయ్ బల్ముకుంద్ న్యాయనిపుణుడు, సంఘ సంస్కర్త మరియు విద్యావేత్త. ఆయన తన హోదా, ప్రతిష్ఠను ఉపయోగించుకుని, బ్రహ్మక్షత్రియ సామాజిక వర్గానికి చెందిన మహిళల మద్దతుతో, నాటికాలంలో పురుషులను భ్రష్టుపట్టించిన    సామాజిక మద్యపానం, ముజ్రా  వినోదపు అలవాట్లకు వ్యతిరేకంగా తీవ్రంగా ప్రచారం చేశారు. రాజా బన్సీలాల్, రాయ్ బచులాల్, రాయ్ జగత్ నారాయణ్, రాయ్ ధర్మేందర్ దాస్ లతో కలిసి ఆధునిక విద్యను అందించడానికి 1880వ దశకంలో ముఫీదుల్లనం బాలుర పాఠశాలను ప్రారంభించారు. శ్రీ భాగ్యరెడ్డి వర్మ ప్రారంభించిన ఆది హిందూ సోషల్ సర్వీస్ లీగ్ కు అధ్యక్షులుగా ఉంటూ విద్యా, సంయమన, శాఖాహార ఉద్యమాలకు మద్దతు ఇచ్చారు. హైదరాబాద్ లోని కింగ్ కోఠి సమీపంలో నివసించే బల్ముకుంద్ కు నిజాం కళాశాల ప్రిన్సిపాల్ అఘోరనాథ్ చటోపాధ్యాయ  పొరుగువాడు, మంచి స్నేహితుడు.

పండితులు, సన్యాసుల కుటుంబం నుంచి వచ్చిన సంస్కర్త- విద్యావేత్త-జాతీయవాది, అఘోరనాథ్ చటోపాధ్యాయ స్త్రీ విద్యకు మార్గదర్శకత్వం వహించారు; బాల్యవివాహాల నిషేధానికి తోడ్పడ్డారు; సామాజిక, రాజకీయ చైతన్యాన్ని పెంపొందించడానికి ‘సొసైటీ ఆఫ్ ది బ్రదర్హుడ్ ఆఫ్ ది పూర్ (అంజుమన్ ఇ అఖ్వాన్ ఉస్ సఫా)’ను ఏర్పాటు చేశారు; తన ఇంట్లో సమావేశాలు నిర్వహించారు.  అబ్దుల్ ఖయ్యూమ్, రామచంద్ర పిళ్లైలతో కలిసి.  హైదరాబాదులో స్వదేశీ ఉద్యమానికి ప్రాయోజకుడిగా వ్యవహరించాడు. అందుకు అతను రెండుసార్లు నిజాం ప్రయారిపాలనా ప్రాంతం  నుండి బహిష్కరించబడ్డాడు. ఆయన సంతానంలో సరోజినీ నాయుడు, విప్లవకారుడు వీరేంద్రనాథ్ చటోపాధ్యాయ జాతీయ ఖ్యాతి గడించారు.

ఈ వాతావరణమే శ్రీకిషన్ లో జాతీయ భావనకు పదునుపెట్టింది.  నిజాం కళాశాలలో విద్యార్థిగా ఉన్నప్పుడు శ్రీకిషన్ కు రోజూ ఉదయం 6 గంటలకు పుస్తక పరిశోధన కోసం స్టేట్ సెంట్రల్ లైబ్రరీకి నడిచే అలవాటు ఉండేది. ఆ సమయంలో బ్రిటిష్ నివాసి సర్ డేవిడ్ బార్ తన భార్యతో కలిసి తన బగ్గీలో మార్నింగ్ రైడ్ చేసేవాడు. ఒకరోజు శ్రీకిషన్ నడుచుకుంటూ వెళ్తుండటాన్ని చూసిన డేవిడ్ తన బగ్గీ ఆపి తనను తాను బడా సాహెబ్ అని పరిచయం చేసుకుని, శ్రీకిషన్ ను సలాం చేయమని అడిగాడు. శ్రీకిషన్ తనకేమీ తెలియదని, కానీ సర్ డేవిడ్ కు తానెవరో తెలుసు కాబట్టి మొరటుగా ప్రవర్తించకుండా తానే సలాం చేసి  ఉండాల్సిందని బదులిచ్చాడు

అఘోరనాథ్ చటోపాధ్యాయ కుటుంబం ద్వారా శ్రీకిషన్ యొక్క రాజకీయ మరియు విప్లవాత్మక దృక్పథాలు గణనీయంగా ప్రభావితమయ్యాయి.  ముఖ్యంగా మృణాళిని చటోపాధ్యాయ, ఆమె సోదరుడు వీరేంద్రనాథ్ తో కలిసి శ్రీకిషన్ విప్లవోద్యమంతో సన్నిహితంగా సంబంధం కలిగి ఉండేవారు.  వీరి విద్రోహ కార్యకలాపాలపై బ్రిటిష్ ఫిర్యాదుల గురించి తెలుసుకున్న తండ్రి బాల్ముకుంద్, దూరంగా ఉంటే విప్లవ భావాలు  చల్లబడతాయనే  ఆశతో తన కుమారుడిని బారిస్టర్ చేయడానికి లండన్ పంపాలని నిర్ణయించుకున్నాడు.

సావర్కర్ తో

1908లో శ్రీకిషన్ లండన్ వెళ్లి బారిస్టర్ కోర్సులో చేరారు. స్వామి వివేకానంద రచనల నుండి ప్రేరణ పొంది, అతను “హిందూ సంస్కృతి యొక్క అందాలు” అనే అసంపూర్తి పుస్తక ప్రాజెక్టును ప్రారంభించాడు.  దీని ద్వారా ‘సంస్కృతి యొక్క ఉదాత్తమైన ఆధ్యాత్మిక ఆదర్శవాదాన్ని’ ‘అత్యంత సమర్థవంతమైన సమాజ నిర్మాణం’తో మిళితం చేసి, హిందువులు కాల క్రూరత్వం నుండి బయటపడటానికి మరియు ‘సత్య దీపం’ వెలిగించడానికి వీలు కల్పించిన ‘పురాతన హిందువుల జ్ఞానం’ వైపు దృష్టిని ఆకర్షించాలని ఆశించాడు. కేవలం విదేశీ భావాలను, ఆదర్శవాదాన్ని అనుకరించడం వల్ల ప్రయోజనం ఉండదని, “మన పంథాలో మనం అభివృద్ధి చెందాలి” అని హిందూ సంస్కర్తలను ఒప్పించాలని ఆయన ఆశించారు.

లండన్ లో ఇండియా హౌస్ లో వినాయక్ సావర్కర్, వీరేంద్రనాథ్ ఛటోపాధ్యాయ తదితరులతో శ్రీకిషన్ కు మంచి పరిచయం ఏర్పడింది. సావర్కర్ తో దాదాపు రెండేళ్లు కలిసి పనిచేయడం తనకు సంతృప్తిని కలిగించిందన్నారు.

ఆయన తన పుస్తకంలో యూరప్, అమెరికాలో పనిచేస్తున్న విప్లవ పార్టీలకి సావర్కర్ స్ఫూర్తి ప్రదాత అని కొనియాడారు. ఆయన వ్యక్తిత్వం, చిత్తశుద్ధి, నిర్భయత, వాస్తవాలను అర్థం చేసుకోవడం, అంతకుమించి మాతృభూమిపై ఆయనకున్న ప్రేమ ఎంతో ఉత్సాహాన్ని, స్ఫూర్తిని కలిగించినదని కొనియాడారు.

“ది రివల్యూషనరీ పార్టీ”లోని తన మిత్రుల కోసం ఆయన “ది థియరీ అండ్ మెథడ్స్ ఆఫ్ రివల్యూషన్” పై హ్యాండ్ బుక్ ను వ్రాసి అందజేశారు. అరెస్టు నుంచి తప్పించుకోవడానికి విప్లవకారులు చేసిన అనేక ఉద్యమాల్లో ఆ పుస్తకం కనుమరుగై ఉండవచ్చు.

ఫిబ్రవరి 1909 నుండి, శ్రీకిషన్ ఇండియా హౌస్ సమావేశాలకు క్రమం తప్పకుండా హాజరు కావడం ప్రారంభించాడు.  లండన్ నుంచి వచ్చిన తల్వార్ అనే విప్లవ పత్రిక రహస్య ప్రచురణలో వీరేంద్రనాథ్ చటోపాధ్యాయకు సహకరించారు. ఒక రోజు, స్కాట్లాండ్ యార్డ్ ప్రాంగణాన్ని తనిఖీ చేయబోతున్నట్లు విప్లవకారులకు సమాచారం అందింది. పోలీసులు అనుమతి లేని తనిఖీలు నిర్వహించలేరనే వాస్తవాన్ని సద్వినియోగం చేసుకున్న వర్ధమాన బారిస్టర్లు శ్రీకిషన్, జి.సి.వర్మలు వీరేంద్రనాథ్ ఛటోపాధ్యాయకు పేపర్ కాపీలను ఇంటి నుంచి బయటకు తీయడానికి సహాయం చేశారు. వారు ఆ ప్రతులను లండన్ అంతటా తీసుకువెళ్ళారు,

1909 జూలై 1న మదన్లాల్ ధింగ్రా లార్డ్ కర్జన్ విల్లీని క్రాక్స్టన్ హాల్ వద్ద కాల్చి చంపిన తర్వాత పరిస్థితులు సమూలంగా మారాయి. శ్రీకిషన్ “రంగంలోకి దూకాలని” నిర్ణయించుకున్నాడు. సావర్కర్ ను కలుసుకోవడానికి సోమర్సెట్ కు వెళ్లినట్లు చెబుతారు. ఇక్కడ సావర్కర్ యాదృచ్ఛికంగా నిరంజన్ పాల్ తో కలిసి బ్రైటన్ బీచ్ లో “సాగర ప్రాణ తలమలాలా” రచించాడు. 1910 జనవరి 5న సావర్కర్ పారిస్ వెళ్లాడు.

ఫిబ్రవరి 20, 1910 న, శ్రీకిషన్, వివిఎస్ అయ్యర్ ఇంట్లో ఒక సమావేశానికి అధ్యక్షత వహించాడు.  అక్కడ రాజకీయ హత్యలు కొనసాగాలని నిర్ణయించారు. 1909 డిసెంబర్ 21న నాసిక్ లో జరిగిన జాక్సన్ హత్య నేపథ్యంలో ఈ కీలక నిర్ణయం తీసుకున్నారు. మార్చిలో విప్లవకారుల సమావేశంలో ఇటాలియన్ విప్లవకారుడు మాజినిపై శ్రీకిషన్ ప్రసంగించారు. అప్పటికే అతను “ది ఇటాలియన్ రివల్యూషన్” అనే ప్రతిపాదిత పుస్తకంలోని కొన్ని అధ్యాయాలను చదవటం పూర్తి చేశాడు.

అప్పటికే భారత ప్రభుత్వ ప్రోద్బలంతో సావర్కర్ అరెస్టు వారెంట్ జారీ అయినట్లు విప్లవకారులకు సమాచారం అందింది. ఇంగ్లాండుకు వచ్చిన వెంటనే అతన్ని అరెస్టు చేయాల్సి ఉంది. సావర్కర్ ను హెచ్చరించినప్పుడు ఆయన ఇలా సమాధానమిచ్చారు.

“అలాగే ఉండనివ్వండి. నన్ను అరెస్టు చేయకపోతే, నేను నా పనిని కొనసాగిస్తాను, ఒకవేళ నేను నిర్బంధంలోకి వేడితే  ఇతరులకు పనిని పెంచుతుంది.”

ఫ్రాన్స్ నుండి తిరిగి వచ్చిన తరువాత, సావర్కర్ మార్చి 1910 లో విక్టోరియా స్టేషన్లో అరెస్టు చేయబడ్డాడు. అతని రక్షణ కోసం, వి.వి.ఎస్.అయ్యర్, రాజన్, శ్రీకిషన్ తదితరులు నిధులు సేకరించారు.   పారిపోయిన నేరస్థుల చట్టం కింద సావర్కర్ను ప్రాసిక్యూట్ చేస్తున్నప్పుడు అతని రక్షణపై శ్రీకిషన్ చాలా ఆసక్తి కనబరిచాడు. పోలీసు నివేదిక ప్రకారం, చతుర్భుజ్ అమీన్ పాటిదార్ (భారతదేశానికి ఆయుధాలను స్మగ్లింగ్ చేసే మాజీ వంటవాడు) మరియు గ్వాలియర్కు చెందిన కోరేగావ్కర్ తమ రహస్యాలన్నింటినీ బ్రిటిష్ వారికి ఇచ్చారని విప్లవకారులకు తెలిసింది. అందువలన 1910 ఏప్రిల్ లో వీరేంద్రనాథ్ చటోపాధ్యాయ సాగిస్తున్న ఉద్యమంలో లో చేరడానికి వివిఎస్ అయ్యర్ పారిస్ వెళ్ళాడు.

భారత విప్లవ నాయకులు, సావర్కర్ ను బ్రిక్స్టన్ జైలులో అనేకసార్లు సందర్శించారు.  చటోపాధ్యాయ పారిస్ లో నివసించినప్పటికీ 15 సార్లు సందర్శించారు. శ్రీకిషన్ కూడా ఆయనను పలుమార్లు కలిశారని, ఆయన చివరి పర్యటన 1910 మే 9న జరిగిందని పోలీసు ఇంటెలిజెన్స్ రికార్డులు చెబుతున్నాయి.

సావర్కర్ ఫ్రెంచ్ గడ్డపై అడుగుపెట్టినందున – ఒక రాజకీయ నేరస్థుడిగా ఆయనను ఫ్రాన్స్ కు అప్పగించాల్సిందని ఆయన అన్నారు. కానీ బ్రిటిష్ పలుకుబడి మరియు డబ్బు హేగ్ కోర్టు దీనికి విరుద్ధంగా నిర్ణయం తీసుకునేలా చేసింది.

సావర్కర్ ఖైదు చేయబడిన తరువాత, విప్లవకారులలో వీరేంద్రనాథ్ చటోపాధ్యాయ, లాలా హర్దయాల్ మరియు ఇతరులు చొరవ తీసుకున్నారు.  రష్యాలో అక్టోబర్ విప్లవం వరకు ఛటోపాధ్యాయ శ్రీకిషన్ తో సంబంధాన్ని కొనసాగించినట్లు తెలుస్తోంది.

వీరేంద్రనాథ్ ఛటోపాధ్యాయతో కలిసి

అందుకోసం కత్తిరించిన పుస్తకాల్లో దాచిన రివాల్వర్లను భారత్ కు స్మగ్లింగ్ చేసేందుకు లండన్ లో కుట్ర పన్నినట్లు శ్రీకిషన్ తన పిల్లలతో చెప్పినట్లు చెబుతారు.  మృణాళిని ఛటోపాధ్యాయతో లండన్ నుంచి ఆయన జరిపిన ఉత్తరప్రత్యుత్తరాలను కూడా బ్రిటిష్ ఇంటెలిజెన్స్ అడ్డుకుంది.  తనకు అందుతున్న సమాచారంతో ఆందోళన చెందిన అతని తండ్రి తన లండన్ చదువును నిలిపివేసి శ్రీకిషన్ ను ఇంటికి తిరిగి రమ్మని ఆదేశించాడు.

తన తండ్రి ఆదేశానుసారం  శ్రీకిషన్ 1910 జూన్ లో బొంబాయి చేరుకున్నాడు.  అక్కడ కస్టమ్స్ అధికారుల ఆదేశాల మేరకు అతని పుస్తకాలు మరియు వ్రాతప్రతులను స్వాధీనం చేసుకున్నారు. ఇటాలియన్ విప్లవంపై ఆయన సగం పూర్తయిన రచన ఈ విధంగా పోయింది. హైదరాబాద్ వచ్చిన రోజే డీసీపీ డీఎస్ హన్కిన్ శ్రీకిషన్ ను ఇంటర్వ్యూ చేసి అతడిని మరింత సీరియస్ గా విచారించే ముందు ‘పంపడానికి’ బాంబులు తెచ్చారా అని సరదాగా ప్రశ్నించారు.

ఇంతలో, వీరేంద్రనాథ్ చటోపాధ్యాయ 1910 జూన్ 19 న శ్రీకిషన్ కు ఒక లేఖ రాశాడు, అందులో అతను కలకత్తా వెళ్ళడం మానుకోవాలని కోరాడు మరియు ఒక సైఫర్ ద్వారా కీ అందించాడు. వారం రోజుల తర్వాత సైఫర్ లో మరో ఉత్తరం రాశాడు. బ్రిటీష్ ఇంటెలిజెన్స్ రెండు లేఖలను అడ్డుకుని రెండో లేఖను సులభంగా అర్థం చేసుకుంది. అందులో శ్రీకిషన్ ను కలకత్తా వెళ్లి బిజోయ్ చంద్ర చటర్జీని చూడమని అడిగారు.  కలకత్తా లేదా చందర్ నాగోర్ లో ఫర్నిచర్ వ్యాపారం చేసే కృష్ణ కుమార్ మిట్టర్ యొక్క కుమారుడు సుకుమార్ మిట్టర్ సహాయంతో తుపాకుల స్మగ్లింగ్ కు రక్షణ కవచంగా పనిచేయమని కోరారు.

అప్పటికి మిట్టర్ కుటుంబం పోలీసులు తయారు చేసిన రహస్య రాజకీయ ఉద్యమకారుల జాబితాలో ఉంది, మృణాళిని చటోపాధ్యాయ, స్వాతంత్ర్యం కోసం బ్రహ్మచర్యం ప్రతిజ్ఞ చేసిన “ముగ్గురు బెంగాలీ మహిళలలో” ఒకరిగా తెలుసు. మిగిలిన ఇద్దరు సుబోదిని మిట్టర్ మరియు సరోజినీ ఘోష్.  ఏదేమైనా, ఆగస్టులో చటోపాధ్యాయ మరియు మిట్టర్ ఇళ్లపై పోలీసులు జరిపిన దాడులు స్పష్టమైన సాక్ష్యాలను చూపించడంలో విఫలమయ్యాయి.

తాను వివాహం చేసుకోవడానికి నిరసించినా, తమ సమాజంలోని మహిళతో శ్రీకిషన్ కు వివాహం చేసుకోక తప్పలేదు.  బ్రిటిష్ భారత ప్రభుత్వం అతన్ని ఫ్రెంచ్ ప్రభుత్వానికి అప్పగించడానికి అనేక ప్రయత్నాలు చేసింది. 1912 లో శ్రీకిషన్ యొక్క “విప్లవ కార్యకలాపాలు” పై పోలీసు విచారణ ఏర్పాటు చేయబడింది. బ్రిటిష్ భారత ప్రభుత్వం “దేశంలోని వివిధ ప్రాంతాలలో” ప్రారంభించిన మరియు ప్రారంభిస్తున్న వివిధ కుట్ర కేసులతో శ్రీకిషన్ సంబంధం కలిగిఉన్నాడని అభియోగించి దాదాపు రెండేళ్ల పాటు రోజూ ఆయనను విచారించారు. తన తండ్రి బల్ముకుంద్, సోదరుడు బాల్కిషన్ రాజీనామా చేస్తామని బెదిరించడంతో నిజాం జోక్యం చేసుకొని విచారణను  ఆపించగలిగారు.

శ్రీకిషన్ తో పాటు మరో ముగ్గురితో కూడిన ‘సీక్రెట్ కమిటీ’ని హైదరాబాద్ లో ఏర్పాటు చేయాలని వీరేంద్రనాథ్ చటోపాధ్యాయ ప్రతిపాదించారని 1916 కి సంబంధించి జర్మని పత్రాల ద్వారా తెలుస్తోంది.

శ్రీకిషన్ తన జ్ఞాపకాలలో నిజాం ప్రవర్తనలో తిరోగమన భావాలను గమనించాడు. పోలీసు చర్యకు ముందు, నిజాం “మతోన్మాద భావాలున్న వ్యక్తులచే మార్గనిర్దేశం చేయబడ్డాడు” అని అతను పేర్కొన్నాడు. మరో మాటలో చెప్పాలంటే, తన పాలన యొక్క ప్రారంభ దశ నుండి, నిజాం ఉస్మాన్ అలీ ఖాన్ ఇస్లామిస్టులచే ప్రభావితుడయ్యాడు.

నిజాం చేష్టలతో విసుగెత్తిన శ్రీకిషన్, విద్యారంగం వైపు మళ్లారు.

మాతృభాష మరియు వృత్తి విద్య

నిజాం కళాశాల విద్యార్థిగా ఉన్నప్పుడు కూడా శ్రీకిషన్ భారతదేశం బ్రిటన్ కు సాంస్కృతిక బానిసలుగా మారడం పట్ల విచారం వ్యక్తం చేశారు, ఇది ఆంగ్ల మాధ్యమంలో విద్య మరియు ప్రాంతీయ భాషలను పూర్తిగా విస్మరించడం యొక్క ఫలితమని అతను భావించాడు. మాతృభాషా విద్యను సమర్ధిస్తూ ఆయన ఒక కరపత్రాన్ని ప్రచురించి హైదరాబాదులోని సాహితీవేత్తలకు పంచారు. హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో ఉర్దూ, కన్నడ, తెలుగు, మరాఠీ అనే నాలుగు విశ్వవిద్యాలయాలు ఉండాలని ఆయన అభిప్రాయపడ్డారు. లండన్ వెళ్ళిన తరువాత ఇమాదుల్ ముల్క్ బహదూర్ తో దీని గురించి మాట్లాడాడు. దురదృష్టవశాత్తూ, పాలకవర్గం ఉర్దూ మీడియం విద్యను మాత్రమే కొనసాగించింది.  ఇది హిందువులపై హానికరమైన ప్రభావాలను చూపింది.

1907లోనే మరాఠీ సమాజం హిందువులకై వెర్నాక్యులర్ పాఠశాలను ప్రారంభించడానికి ముందంజ వేసింది, వామన్ నాయక్ మద్దతుతో రూ.60,000 విలువైన స్థలాన్ని మరియు రూ.35,000/- విరాళం సేకరించారు.  ఈ పాఠశాల ప్రస్తుత వివేక్ వర్ధిని సంస్థగా మారింది.  శ్రీకిషన్ హిందువుల విద్యా వికాసానికి తన వంతు సహాయం చేయడం ద్వారా విద్యారంగంలో తన ప్రస్థానాన్ని ప్రారంభించాడు.

శ్రీకిషన్ మాతృభాషలో విద్యనే కాకుండా వృత్తి విద్యను కూడా నమ్ముకున్నాడు. నాటి  పాలనలో  విద్యార్థులు పొందిన విద్య తరువాతి జీవితంలో వారికి ఉపయోగపడదు అని అతను భావించాడు. అభివృద్ధి కోసం సమాజంలోని శక్తులను సమీకరించాల్సిన అవసరం ఉందని అతని మహారాష్ట్ర మిత్రుల విజయవంతమైన అనుభవంతో పాఠం నేర్చుకున్నాడు.

దీన్ని దృష్టిలో ఉంచుకుని వనపర్తి రాజు కుమార్తె వివాహంలో వ్యవసాయ విజ్ఞానంపై దృష్టి సారించి రెడ్డి విద్యాలయాన్ని ప్రారంభించాలనే ఆలోచనను తెరపైకి తెచ్చారు. ఇందుకోసం నిర్వహించిన సమావేశంలో వనపర్తి, గద్వాల మహారాజులు కొండారెడ్డి, రైల్వే శాఖకు చెందిన వెంకట్ రెడ్డి, పింగళి వెంకట్రామారెడ్డి, రాజగోపాల్ రెడ్డి, బారిస్టర్ నారాయణ్ రెడ్డి, రిటైర్డ్ పోలీస్ కమిషనర్ వెంకట్రామారెడ్డి తదితరులు పాల్గొన్నారు. వనపర్తి మహారాజు రూ.25,000/- విరాళం ఇచ్చిన తరువాత పరిస్థితులు కదలడం ప్రారంభించాయి. అయితే ఎంత ప్రయతించినా, చాకచక్యంగా వ్యవహరించినప్పటికీ, మొదట అనుకున్నట్లుగా ప్రాంతీయ-ఒకేషనల్ రెడ్డి విశ్వవిద్యాలయానికి బదులుగా రెడ్డి హాస్టల్ తో ఈ ప్రయత్నం ఆగిపోయింది.

అలాగే రాయ్ మురళీధర్ (రాజా ఫతే నవాజ్ బహదూర్), సేథ్ గోవింద్లాల్, సేథ్ రాంగోపాల్, రాజా బన్సీలాల్, సేథ్ రామ్లాల్, సేథ్ ముకుంద్ దాస్, రాజా నర్సింగ్ గిర్జీలు హిందీ మాధ్యమంగా మార్వాడీ విద్యాలయాన్ని ఏర్పాటు చేశారు. ప్రస్తుతం ఉస్మానియా జనరల్ ఆసుపత్రి ఉన్న స్థలంలోనే విద్యాలయాన్ని నిర్మించాల్సి ఉంది. ఆ స్థలం ఖరీదు రూ.500,000/- అనీ, ఆయన బేరసారాలు జరిపారు. దురదృష్టవశాత్తు, సేఠ్ గోవింద్లాల్జీ మరియు అతని తండ్రి రాజా బన్సీలాల్ మధ్య విభేదాల కారణంగా, వారాంతపు సమావేశాలు నెలల తరబడి సాగాయి. ఇంతలో ప్రభుత్వం జోక్యం చేసుకుని, భూమిని స్వాధీనం చేసుకుని, 1919లో ఉస్మానియా ఆసుపత్రిని నిర్మించింది.

గాంధేయ సిద్ధాంత దశ

నిజాం జోక్యంతో శ్రీకిషన్ పై పోలీసుల విచారణ ముగియడంతో హైదరాబాద్ వెలుపల పర్యటించడానికి వీల్లేదనే షరతు విధించారు. ఈ షరతు 1920 వరకు అమలులో ఉంది. అయినప్పటికీ ఆయన భారతదేశంలోని రాజకీయ పరిణామాలను నిశితంగా గమనిస్తున్నారు.

1919లో గాంధీజీ ఇచ్చిన హర్తాల్ పిలుపు ఆయనను కార్యాచరణకు పురికొల్పింది. అప్పటికి ఆయన తండ్రి రాయ్ బల్ముకుంద్ హైదరాబాద్ హైకోర్టు తాత్కాలిక ప్రధాన న్యాయమూర్తి.

1920లో ఆయన విదేశీ ప్రయాణాలపై నిషేధాన్ని ఎత్తివేశారు.  అలా శ్రీకిషన్ లండన్ వెళ్లి బారిస్ట్రీ కోర్సు పూర్తి చేశాడు. హైదరాబాదుకు తిరిగి వచ్చిన తరువాత వామన్ నాయక్, కాశీనాథ్ రావు వైద్య, బద్రుల్ హసన్, రాఘవేంద్ర శర్మ, పద్మజా నాయుడు తదితరులతో కలిసి హైదరాబాదులో కాంగ్రెస్ శాఖను ప్రారంభించారు. కార్యదర్శిగా ఎన్నికయ్యారు. నిర్మాణాత్మక కార్యకలాపాల కార్యక్రమాన్ని కొనసాగించాలని ఈ శాఖ ప్రతిపాదించింది – ముఖ్యంగా నూలు మరియు ఖద్దర్ తయారీ.

రాజా కన్హయ్య పర్షాద్ మురళీధర్ బాగ్ లోని తన ప్రాంగణాన్ని చేతి స్పిన్నింగ్ కోసం ఉపయోగించుకోవడానికి అనుమతించారు. త్వరలోనే వారు ప్రముఖ స్పిన్నింగ్ కేంద్రాలైన గుంటూరు, బెజవాడలకు   నూలు, బొంబాయిలోని ఖాదీ భండార్కు ఖద్దరు సరఫరా చేయడం ప్రారంభించారు.  అయితే, ఖద్దర్ నిధుల దుర్వినియోగం జరిగినట్లు తెలుసుకున్న శ్రీకిషన్, దోషులను విచారించ నిర్ణయించాడు. అయితే  గాంధీజీ, సరోజినీ నాయుడులు దోషులుగా తేలిన వ్యక్తిని  శిక్షించకుండా అడ్డుకున్నారు. ఈ విధంగా అవినీతిని కప్పిపుచ్చడాన్ని  నిరసిస్తూ,  శ్రీకిషన్ కాంగ్రెస్ కార్యదర్శి పదవికి మరియు సభ్యత్వానికి రాజీనామా చేశాడు.

అటు పిమ్మట  శ్రీకిషన్ తన బ్రిటిష్ వ్యతిరేక కార్యకలాపాలను కొనసాగించాడు. ఆయన ఒక శక్తివంతమైన వక్త.  అతనిలో  ఉప్పొంగే భావం  సుదూర తీరాలకు వినిపించేది. అందువలన బ్రిటిష్ వారిని విమర్శించాల్సిన సభలు, సమావేశాలలో ఆయనను బాగా వాడుకున్నారు. 1935 చట్టానికి వ్యతిరేకంగా పబ్లిక్ గార్డెన్స్ లో జరిగిన సభలో ప్రసంగించకుండా నిజాం చివరి నిమిషంలో నిషేధం విధించినప్పుడు, ఆయన ప్రసంగాన్ని వినడానికి పదివేల మందికి పైగా జనం వేదిక నుంచి కింగ్ కోఠి సమీపంలోని తన  ఇంటి పచ్చికబయళ్లకు తరలివెళ్లారు.

ఆధ్యాత్మికత మరియు సామాజిక దృక్పథం

శ్రీకిషన్ గాఢమైన ధార్మికవేత్త.  అతను సికొరికి చెందిన ఉపాసనా మహారాజ్ భక్తుడు మరియు మెహెరాబాద్ లోని ఆధ్యాత్మిక వర్గాలకు సుపరిచితుడు. ప్రతిరోజూ ఉదయం గీత, బైబిల్, ఖురాన్ పఠించేవాడు.  శ్రీ కిషన్ ను మహారాజా సర్ కిషన్ పర్షాద్, మూడవ సాలార్ జంగ్, మెహదీ నవాజ్ జంగ్, అక్బర్ యార్ జంగ్, వెలింకర్, అబ్దుల్ మునీమ్, అబ్దుల్ బాసిత్, గులాం పంజాథన్, మృణాళిని ఛటోపాధ్యాయ మరియు సరోజినీ నాయుడు తరచుగా సందర్శిస్తుండేవారు.

అప్పుడప్పుడూ శ్రీకిషన్ తన ఇంట్లో సామూహిక గ్రంథాల పఠనం నిర్వహించేవాడు. ఒకసారి బహదూర్ యార్ జంగ్ తాను నిర్వహించిన ఖురాన్ పఠనానికి హాజరయ్యాడు. పారాయణం ముగిసిన తరువాత, బహదూర్ శ్రీకిషన్ ను తన ‘కృష్ణుడు’ అని పిలిచాడు మరియు అర్జునుడి పాత్రను తానే కోరుకున్నాడు. బహదూర్ తన శిష్యుడు కావడానికి ముందు అనేక తప్పుడు భావనలను సరిదిద్దుకోవాల్సి ఉంటుందని శ్రీకిషన్ ప్రతిస్పందించాడు.

శ్రీకిషన్ న్యాయవాద వృత్తిలో అద్భుతమయిన అభివృద్ధిని సాధించినా, అతని ధార్మిక దృక్పథం సంఘర్షణ కంటే, ముఖ్యంగా సివిల్ విషయాలలో, రాజీకి మొగ్గు చూపడానికి  ప్రేరేపించింది.  అన్నదమ్ముల మధ్య పనికిమాలిన గొడవ జరిగితే అతను అధిక పారితోషికం వదులుకునేవాడు. అతను ఉదారంగా ఉండేవాడు. నిరుపేద క్లయింట్లను తన ఇంట్లోనే ఉంచి, తన పిల్లల వలె వ్యక్తిగతంగా పోషించేవారు. శ్రీ కాళప్ప ద్వారా రైల్వేమెన్ యూనియన్ తో అనుబంధం ఏర్పడింది.

ఎస్సీల సంక్షేమం కోసం తన తండ్రి ప్రారంభించిన ఉద్యమాన్ని ముందుకు నడిపించిన ఆయన, శ్రీ భాగ్యరెడ్డివర్మ ప్రారంభించిన గొలుసుకట్టు పాఠశాలలకు నిధులు సేకరించేవారు.  కాని ఎస్సీల దయనీయ స్థితికి “విదేశీయులు, వారి అనుయాయులు చెప్పినట్లు బ్రాహ్మణ నిరంకుశత్వం” కారణం కాదని, యావత్ దేశపు బానిసత్వం వల్ల అని ఆయన భావించాడు. పురోహితేతరులు గర్భగృహ ప్రవేశం అనే ఆలోచనను ఆయన విమర్శించారు.  సామాజిక న్యాయం ముసుగులో హిందూ మతం యొక్క ప్రాథమిక భావజాలాన్ని బలహీనపరిచే మరియు ఆ విశ్వాసాన్ని పాటించే ప్రజల సంఘీభావాన్ని ప్రభావితం చేసే చట్టాలను తీసుకురావడాన్ని శ్రీకిషన్ గట్టిగా వ్యతిరేకించారు.

ఎస్సీలు, వెనుకబడిన తరగతులు మరియు ఇతర మైనారిటీలు అభివృద్ధి చెందడానికి మరియు వారికి కల్పించిన సౌకర్యాలను ఉపయోగించుకోవడానికి సహాయం చేయాలని ఆయన కోరుకున్నారు. ఆయన దృష్టిలో ఎస్సీలు, వెనుకబడిన తరగతులు, ఇతర మైనారిటీలకు రిజర్వేషన్లు వాతావరణాన్ని కలుషితం చేసే, జాతీయ దృక్పథాన్ని కుదించే, అల్పత్వాన్ని పెంచి విద్య, సేవ, పరిపాలన వంటి వ్యవస్థల యొక్క ప్రమాణాలను తగ్గిస్తుంది అన్న నిశ్చితాభిప్రాయంతో ఉండేవారు. ఏ విషయాన్నైనా జాతీయ దృష్టితో ఆలోచించాలని శ్రీ కిషన్ కోరుకునేవారు.

ముఖ్యంగా 1927లో బహదూర్ యార్ జంగ్ మజ్లిస్ అంజుమన్ తబ్లీగ్-ఇ-ఇస్లాం మతమార్పిడిని ప్రారంభించిన తరువాత హిందువులు మరియు ముస్లింల మధ్య పెరుగుతున్న విభేదాలను గ్రహించిన శ్రీకిషన్ 1930 లో హైదరాబాద్ అసోసియేషన్ ను ప్రారంభించాడు. ఆర్యసమాజీలను, కాంగ్రెస్ వాదులను, బహదూర్ యార్ జంగ్ తదితరులను పార్టీలో చేరేలా ఒప్పించాడు. అయితే, తేడాలు మూలాలకు సంబంధించినవి అని ఆయన కనుగొన్నారు. వెంటనే బహదూర్ యార్ జంగ్, అహ్మద్ మొహియుద్దీన్ లు రాష్ట్రంలో బాధ్యతాయుతమైన ప్రభుత్వాన్ని వ్యతిరేకిస్తూ అసోసియేషన్ కు రాజీనామా చేశారు. ఆ తర్వాత శ్రీకిషన్ ఈ అసమ్మతివాదులు మతతత్వ భావాలు కలిగినవారని, వారి మతతత్వ దృక్పథాన్ని, ఆధిక్యతను మాత్రమే పట్టించుకునేవారని పేర్కొన్నారు.

రజాకార్లు

రజాకార్ ఉగ్రవాదం పెరగడంతో, శ్రీకిషన్ రాజభవనానికి సుపరిచిత సందర్శకుడుగా మారాడు.  నిజాంకు “అవాంఛిత సలహాలు” మరియు హిందూ వ్యతిరేక భావాలను అందిస్తూన్న మజ్లిస్ ఇత్తెహాదుల్ ముసల్మీన్ మరియు క్రిప్టో ముస్లిం లీడర్లకు వ్యతిరేకంగా పదేపదే హెచ్చరిస్తూ ఉండేవాడు. మజ్లిస్ నిజాంకు నమ్మకద్రోహం చేసిందని ఆరోపిస్తూ, నవాబ్ సాలార్ జంగ్, నవాబ్ జహీర్ యార్ జంగ్, నవాబ్ రషీద్ నవాజ్ జంగ్, నవాబ్ హిమాయత్ జంగ్, రాజా షామ్రాజ్, రాజా మహబూబ్ కరణ్ మరియు ఇతర సంస్థాన్ రాజులు మరియు ప్రభువులను   ఇత్తేహాదుల్ ముసల్మీన్ పరిస్థితి యొక్క క్లిష్టతను మరియు అతిక్రమణలను నిజాంకు ఎత్తి చూపాలని బహిరంగంగా కోరాడు.

1947 నుంచి 1948 ఆగస్టు వరకు ప్రతి నెలా ప్రెస్ మీట్లు ఏర్పాటు చేసి రాబోయే విపత్తును హెచ్చరిస్తూ నిజాంకు లేఖలు రాస్తూ హైదరాబాద్ సమ్మిళిత సంప్రదాయాలను, అన్యాయమైన అవాస్తవిక వ్యూహాలను శ్రీ కిషన్ అందరికీ గుర్తు చేశారు. ముఖ్యంగా ఉగ్రవాద పాలనను అంతమొందించాలని, రజాకార్లను రద్దు చేయాలని, పరిపాలన, పోలీసు, సైనిక ఉద్యోగాల నుంచి బయటివారిని/శరణార్థులను తొలగించాలని, వారి స్థానంలో ముల్కీలను తీసుకురావాలని, లక్షలాది మంది సెటిలర్లు/శరణార్థులను బహిష్కరించాలని, చట్ట నిబంధనల ప్రకారం మజ్లిస్ ఇత్తెహాదుల్ ముసల్మీన్ పై క్రమశిక్షణ చర్యలు తీసుకోవాలని, భారత వ్యతిరేక ప్రచారం చేస్తున్న పత్రికలను నిలిపివేయాలని ఆయన డిమాండ్ చేశారు.

స్వాతంత్ర్యానంతరం..

శ్రీకిషన్ పోలీసుల చర్యను స్వాగతించాడు కాని దాని ఖర్చులకు పశ్చాత్తాపపడ్డాడు. దాని తర్వాత జరిగిన నిరంకుశత్వాన్ని ఆయన తీవ్రంగా విమర్శించారు. మూడవ సాలార్ జంగ్ మరణించినప్పుడు, అతను సైనిక దళాలను ధిక్కరించి తన నివాస మెట్లపై నిలబడ్డాడు. ప్రొఫెసర్ వీహెచ్ దేశాయ్ ఆయన్ను హైదరాబాద్ ‘తుఫాను పెట్రెల్’గా అభివర్ణించగా, క్రికెట్ క్రీడాకారుడు గులాం మహమ్మద్ హైదరాబాద్ లో గర్జించిన ఏకైక సింహంగా అభివర్ణించారు. నవాబ్ అక్బర్ అలీఖాన్ వంటి వారికి ఆయన షేర్-ఎ-హైదరాబాద్ అని కొనియాడారు.

శ్రీకిషన్ హైదరాబాదుతో కూడిన ఉమ్మడి రాష్ట్ర భావనకు కట్టుబడి ఉన్నాడు మరియు భాషా ప్రయుక్త రాష్ట్రాల ఏర్పాటును వ్యతిరేకించాడు. తన అభిప్రాయాన్ని కాంగ్రెస్ వాదులను, నెహ్రూను ఒప్పించడంలో విఫలమైన ఆయన ఆంధ్రప్రదేశ్ ఏర్పాటుకు, ఆంధ్రప్రదేశ్ హైకోర్టు ఏర్పాటుకు వ్యతిరేకంగా రిట్ లు దాఖలు చేశారు. ఏపీ హైకోర్టు సమావేశం తొలిరోజే వీటిపై విచారణ జరిగింది. ఈ రిట్లను లోకస్ స్టాండీ ఆధారంగా ప్రశ్నించారు మరియు పౌరసత్వ హక్కుల ఆధారంగా సమర్థించారు. ఈ రెండు రిట్ లు బహుశా భారతదేశంలో మొదటి ప్రజా ప్రయోజన వ్యాజ్యాలు (పిల్) కావచ్చు.

చివరి రోజులు

1957లో శ్రీకిషన్ ఇండిపెండెంట్ గా పండిట్ వినాయక్ రావు విద్యాలంకర్ పై పోటీ చేసి 1.2 లక్షల ఓట్లకు గాను 20 వేల ఓట్ల తేడాతో ఓడిపోయారు. కమ్యూనిస్టు పార్టీ అభ్యర్థి డిపాజిట్ కోల్పోయి మూడో స్థానంలో నిలిచారు.

బారిస్టర్ శ్రీకిషన్ చివరి రోజులు దిల్ సుఖ్ నగర్ లో గడిచాయి. అక్కడ అతని కుమారుడు 1911 లో రాయ్ బల్ముకుంద్ స్థాపించిన ‘ప్లేగు శిబిరం’ స్థలంలో ఒక నివాసాన్ని నిర్మించాడు. తన పాత స్నేహితులతో పరిచయాలు కొనసాగించాడు.

తన చివరి ఘడియలను గమనించిన ఆయన తన స్నేహితుడు, మెహదీ నవాజ్ జంగ్ కు ఫోన్ ద్వారా సమాచారం ఇవ్వాలని కోరారు.  మెహదీ లోపలికి రావడాన్ని గమనించిన శ్రీకిషన్ తన నోట్లో కొద్దిగా గంగాజలం పోయమని అడిగాడు. మెహదీ నవాజ్ జంగ్ అలా చేశాడు, శ్రీకిషన్ తుది శ్వాస విడిచారు.

అలా హైదరాబాద్ కు చెందిన ఒక విప్లవ జాతీయవాది లౌకిక ప్రస్థానం ముగిసింది.

అనువాదం శ్రీ వెల్లంకి రామకృష్ణ